تنش های موجود میان جمهوری اسلامی و آمریکا طی هفته ای که گذشت نه تنها کاهش نیافت، بلکه وضعیت موجود در پی توقیف یک نفتکش انگلیسی توسط نیروهای نقابدار مسلح سپاه پاسداران در آب های عمان به شدت بحرانی تر هم شده است. کشیده شدن پای انگلیس به بحران موجود، افزایش تنش در خلیج فارس و ناامن شدن شرایط کشتی رانی در تنگه هرمز در شرایطی صورت گرفته است که طی روزهای اخیر، هم مسئولان جمهوری اسلامی و هم دولت آمریکا دست کم از نظر کلامی نسبت به یکدیگر با زبان ملایمتری سخن گفته اند. ترامپ و مایک پُمپئو، وزیر خارجه آمریکا اینروزها با تاکیدات بیشتری روی مذاکره حرف می زنند. دیدار محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی با “رند یال” سناتور جمهوری خواه ایالت کنتاکی در نیورک با موافقت ترامپ و نیز گفتگوی ظریف با خبرنگاران خارجی در نیویورک که پیشنهاد دایمی شدن پروتکل الحاقی در مورد ایران را پیش از سال ۲۰۲۳ مطرح کرده و در عوض خواسته که آمریکا هم در مقابل آن، تحریم ها علیه جمهوری اسلامی را لغو کند، بخشی از همین روند ملایم شدن زبان طرفین است.
با این همه و به رغم اینکه زبان و ادبیات طرفین نزاع طی دو هفته اخیر نسبت به هم تاحدودی آرامتر شده است، اما بحران موجود خصوصا با وضعیتی که اکنون برای انگیس پیش آمده است، در کل شتاب بیشتری گرفته است. اعلام ترامپ در ساقط کردن یک پهپاد جمهوری اسلامی در آب های بین المللی خلیج فارس، توقیف کشتی های نفتکش انگلیسی و اماراتی توسط سپاه پاسداران در تنگه هرمز، تمدید زمان کشتی توقیف شده ایران در جبل الطارق برای یک ماه دیگر و نیز اعمال تحریم های جدید آمریکا علیه چند شرکت مرتبط با پروژه هسته ای و موشکی ایران و به طور اخص توقیف کشتی تجاری انگلیس توسط نیروهای مسلح و نقابدار سپاه پاسداران از جمله مواردی هستند که طی هفته گذشته به شدت بر آن آرامش زبانی سایه افکنده و بر پیچیدگی اوضاع و تشدید باز هم بیشتر بحران موجود اثر گذار بوده اند.
اقدامات تهدیدآمیز سپاه پاسداران در تنگه هرمز، اگرچه از ماه ها پیش و در پی تحریم کامل نفت جمهوری اسلامی توسط دولت آمریکا سازماندهی شده بودند، اما سخنان اخیر خامنه ای به منزله دستوری برای نیروهای سپاه پاسداران بود تا تهدیدات خود را در سطح منطقه و خصوصا در آب های خلیج فارس عملیاتی کنند. خامنه ای روز سه شنبه ۲۵ تیر (۱۶ ژوئیه) در دیدار به ائمه جمعه سراسر کشور ضمن اشاره به توقیف چند هفته پیش کشتی حامل نفت ایران در آب های جبل الطارق، بریتانیا را به دزدی دریایی متهم کرد و گفت: “انگلیس خبیث دزدی دریایی می کند و کشتی ما را می دزدد، جنایت می کند و شکل قانونی به آن می دهد”. خامنه ای در ادامه با تاکید بر اقدامات مقابله به مثل هشدار داد: “جمهوری اسلامی و عناصر مومن نظام، این خباثت ها را بی جواب نمی گذارند. در فرصت خود و جای خود پاسخ خواهند داد.”
خامنه ای زمانی این سخنان هشدارآمیز را داد که یک روز قبل از آن، سخنگوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی در مصاحبه با خبرگزاری صدا و سیما اعلام کرده بود، یک نفتکش خارجی به علت نقص فنی توسط یدک کش ها و برای تعمیرات به لنگرگاهی در آب های ایران کشیده شده است. اعلام این خبر توسط جمهوری اسلامی در شرایطی صورت گرفت، که پیش از آن رسانه های خارجی گزارش داده بودند نفتکشتی به نام “ریاح” توسط قایق های سپاه پاسدران توقیف شده است. خبری که دو روز بعد، سپاه پاسدران با انتشار بیانیه ای اعلام کرد، یک شناور خارجی را که حامل یک میلیون لیتر ” سوخت قاچاق” بوده است، همراه با ۱۲ خدمه آن در جنوب جزیره لارک در تنگه هرمز بازداشت و به مقامات قضایی تحویل داده است. نفت کشی که متعلق به یک شرکت سنگاپوری بوده، تحت پرچم پاناما حرکت می کرده و علاوه بر این شرکتی در امارات هم در مدیریت آن نقش داشته است.
اقدامات تهدیدآمیزی از این دست، اما تمام ماجرا نبودند. سه روز بعد از سخنان خامنه ای، رسانه ها از توقیف یک نفتکش انگیسی با ۲۳ خدمه از ملیت های مختلف در تنگه هرمز خبر دادند. بعد از انتشار این خبر، روابط عمومی نیروی دریایی سپاه پاسداران روز جمعه با انتشار اطلاعیه ای اعلام کرد: “عصر امروز (۲۸ مرداد) یک نفتکش بریتانیایی به نام “استینا ایمیرو” هنگام عبور از تنگه هرمز به علت رعایت نکردن قوانین و مقررات بین المللی دریایی بنا به درخواست سازمان بنادر و دریانوردی استان هرمزگان، توسط یگان شناوری منطقه یکم نیروی دریایی سپاه توقیف شد”. به دنبال این توقیف، تجهیزات ردیاب این نفتکش نیز از عصر روز جمعه خاموش شده اند. همزمان با اقدامات فوق، برخی گزارش ها نیز حاکی از آن بود که در روز جمعه نفتکش دیگری هم به نام “مصدر” در خلیج فارس با چرخشی تند به سمت بندر لنگه ایران تغییر مسیر داد. نفتکشی که تحت مالکیت بریتانیا و با پرچم لیبریا در حال عبور از تنگه هرمز بود. این نفتکش نیز تا ساعت ها ارتباط آن با مرکز هدایت شوند قطع شده بود، اما پس از چندی اعلام گردید که ارتباط با کشتی دوباره برقرار شده، خدمه آن “ایمن و سالم هستند” و کشتی مجددا به مسیر از پیش تعیین شده خود بازگشته است.
با اقدامات انجام شده توسط نیروهای سپاه پاسداران، خصوصا توقیف نفتکش انگیسی، اکنون تنش های موجود از دایره دولت های ایران و آمریکا بسی فراتر رفته و به شکل فزاینده ای پای کشورهای منطقه حاشیه خلیج فارس، انگلیس، اروپا، ژاپن و دیگر کشورهای دارای تردد کشتی رانی در آبراه بین المللی تنگه هرمز نیز به درون این بحران کشیده شده اند.
جرمی هانت، وزیر خارجه انگلیس عملیات سپاه پاسداران را یک اقدام “مقابله به مثل” در مقابل کشتی توقیف شده جمهوری اسلامی در جبل الطارق خواند و با تاکید بر اینکه “ما به گزینه نظامی نگاه نمی کنیم، بلکه در حال بررسی راهی دیپلماتیک برای حل این موضوع هستیم”، گفت: “ما کاملا واضح می گوییم که اگر این وضعیت فورا حال نشود، پیامدهای جدی خواهد داشت”. دونالد ترامپ این اقدام جمهوری اسلامی را به عنوان خشونت و تشدید تنش محکوم کرد و بر “ادامه همکاری آمریکا با متحدان و شرکایش برای دفاع از امنیت و منافع علیه رفتار بدخواهانه ایران” تاکید کرد. سنتکام، فرماندهی مرکزی آمریکا نیز با انتشار بیانیه ای از تلاش های چند ملیتی به منظور افزایش عملیات تجسسی و امنیتی در آبراه های حساس خلیج فارس خبر داد و سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) نیز در بیانیه ای توقیف کشتی بریتانیایی توسط جمهوری اسلامی را محکوم و آن را ناقض آزادی کشتیرانی بین المللی خوانده است. فرانسه و آلمان نیز در یک موضع گیری آشکار اقدام جمهوری اسلامی را محکم کرده و خواهان آزادی فوری کشتی توقیف شده انگلیس شده اند.
اقدامات تهدیدآمیز جمهوری اسلامی در شرایطی رخ داده است که از چند وقت پیش ترامپ اعلام کرده بود در صدد ایجاد یک اجماع جهانی برای حفظ امنیت کشتیرانی در تنگه هرمز است. اکنون، او این وضعیت پیش آمده را برای خود غنیمت شمرده و بر تلاش های دیپلماتیک دولت آمریکا برای تحقق این امر افزوده است. تماس های فشرده مایک پُمپئو، وزیر خارجه آمریکا با انگلیس،عربستان، بحرین و ژاپن بخشی از تلاش های دیپلماتیک دولت آمریکا جهت تامین منابع مالی و نیروی نظامی این ائتلاف است که این روزها شدت گرفته است. اکنون با پیچیده تر شده اوضاع که شرایط به مراتب سخت تری را برای جمهوری اسلامی رقم زده است، پرسش اساسی اما این است که بحران موجود تا کجا پیش خواهد رفت؟ چه راه حلی برای آن متصور است؟ و در نهایت با انجام اقداماتی از این دست بهبودی در وضعیت جمهوری اسلامی ایجاد خواهد شد؟
در پی توقیف نفتکش انگلیسی و دیگر اتفاقاتی که طی روزهای اخیر در اطراف تنگه هرمز رخ داد، در ظاهر امر به نظر می رسد که بحران موجود میان دولت های ایران و آمریکا موقتا به حاشیه رفته و در عوض خبرهای تشدید نزاع میان جمهوری اسلامی و دولت بریتانیا برجسته شده است. پوشیده نیست که نزاع کنونی میان دولت های ایران و انگلیس نه تنها جدای از بحران طولانی مدت جمهوری اسلامی و آمریکا نیست، بلکه ادامه آن و حتا بخشی از همان تنش های موجود میان دولت های ایران و آمریکا است، که اکنون به دایره ای فراتر از آن کشیده شده است. بحرانی که اکنون در مسیر شکل گیری یک اجماع جهانی علیه جمهوری اسلامی کلید خورده و شرایط را برای هیئت حاکمه ایران از آنچه تاکنون بوده برایش باز هم دشوارتر کرده است.
بعد از توقیف نفتکش بریتانیایی “استینا ایمیرو”، جرمی هانت، وزیر امور خارجه انگلیس، در رایزنی های اولیه ای که با جواد ظریف داشته از روند مذاکرات به شدت احساس “ناامیدی” کرده است. در همین حال دفتر نمایندگی بریتانیا نیز در سازمان ملل طی ارسال نامه ای به شورای امنیت نوشته است، که نیروهای جمهوری اسلامی در آب های سرزمینی عمان به نفتکش انگیسی نزدیک شدند که “معادل مداخله غیر قانونی” است. در کنار این اقدامات دیپلماتیک، روزنامه های بریتانیایی از جمله دیلی تلگراف گزارش داده اند که وزیران دولت در حال بررسی و اعلام مجموعه تحریم های دیپلماتیک و اقتصادی تازه ای علیه جمهوری اسلامی هستند که می تواند شامل توقیف اموال این کشور در بریتانیا باشد. علاوه بر این ها، رایزنی هایی هم با اتحادیه اروپا برای بازگشت پاره ای از تحریم های لغو شده در توافق برجام در حال انجام است.
در کنار تحرکات این چنینی دولت انگلیس، دونالد ترامپ و مایک پُمپئو همچنان بر راه حل دیپلماتیک تاکید کرده اند و در رفتارهای تبلیغاتی خود مذاکره با جمهوری اسلامی را بهترین راه حل منازعات موجود میان خود و جمهوری اسلامی اعلام کرده اند. با این همه و به رغم پافشاری ترامپ بر مذاکره با حکومت ایران، دولت آمریکا تا این لحظه هرگز بر شرط جمهوری اسلامی مبنی بر لغو تحریم ها برای ورود به میز مذاکره وقعی نگذاشته و همچنان بر افزایش تحریم ها و اعمال فشارهای حداکثری بر جمهوری اسلامی جهت تغییر رفتار این رژیم در عرصه سیاست خارجی و برنامه های موشکی آن پای فشرده اند. پوشیده نیست که این وضعیت نه جنگ و نه صلح در دراز مدت نمی تواند ادامه یابد. تحریم های آمریکا همچنان در حال فزونی هستند. اکنون با کشیده شدن پای انگلیس و پیامد آن ورود اتحادیه اروپا به این بحران، تحریم ها نیز وسعت بیشتر خواهند یافت. جمهوری اسلامی با اقداماتی که طی هفته گذشته انجام داد، به نظر می رسد همه تخم مرغ های نمایش قدرت خود را در آبراه تنگه هرمز ریخته است. اقداماتی که در دراز مدت نه تنها فواید در خوری برای جمهوری اسلامی نخواهد داشت، بلکه با جمع شدن مجموعه شرایطی که اکنون علیه هیئت حاکمه ایران در حال تکوین است، اوضاع برای جمهوری اسلامی از آنچه هست بازهم وخیمتر هم خواهد شد. حال اگر آنگونه که همه طرف های درگیر به دفعات اعلام کرده و می کنند که خواهان جنگ و درگیری نظامی نیستند، و بازهم اگر بپذیریم که این بحران به دلیل شرایط وخیمی که جمهوری اسلامی در آن قرار دارد، نمی تواند به مدت طولانی ادامه یابد، پس فقط یک راه باقی می ماند و آنهم مذاکره است. پوشیده نیست جمهوری اسلامی بدون بکارگیری تمامی اهرم های قدرت و فشاری که در اختیار دارد، هرگز پای میز مذاکره نخواهد رفت. مضافا اینکه سیاست پایه ای جمهوری اسلامی بر کش دادن ماجرا تا انتخابات بعدی آمریکاست. بدان امید که شاید ترامپ برود و با آمدن یک رئیس جمهور دمکرات شرایط بهتری برایش فراهم گردد. در این میان اما جمهوری اسلامی با دو تنگنای بزرگ مواجه است که فرصت طولانی شدن بحران موجود را از او گرفته است. نخستین تنگنا، محدودیت زمانی است. اگرچه یک سال است که آمریکا از برجام خارج شده است، اما از لغو معافیت هشت کشور خریدار نفت ایران و تحریم کامل صدور نفت تقریبا سه ماه گذشته است. طی همین مدت وضعیت جمهوری اسلامی آنچنان وخامت بار شده است که حسن روحانی شرایط کنونی را از وضعیت سال های جنگ هم به مراتب سخت‌تر اعلام کرده است.
تا انتخابات بعدی ریاست جمهوری آمریکا یک سال و نیم مانده است. روشن است که ادامه این وضعیت تا یک سال و نیم دیگر برای جمهوری اسلامی “سم” است که با انتخاب مجدد ترامپ، از “سم مضاعف” هم بدتر خواهد شد. تنگنای دوم که مهمتر از اولی است، نارضایتی توده های مردم ایران است که از دیماه ۹۶ به این سو وارد فاز نوینی از مبارزه برای سرنگونی جمهوری اسلامی شده اند. پوشیده نیست که با عمیق تر شدن این دو تنگنا خصوصا رشد و تعمیق مبارزات کارگران و عموم توده های زحمتکش مردم ایران، جمهوری اسلامی نیز بر اساس ماهیت طبقاتی خود، که حفظ نظام برای طبقه حاکم و نظام پاسدار سیاسی آن از علو واجبات است، برای نجات خود هم که شده، نمی تواند وضعیت نه چنگ و نه صلح را در زمانی طولانی ادامه دهد. اگر طرفین نزاع آنگونه که ادعا دارند خواهان جنگ نیستند، چاره‌ای ندارند، جز این که سرانجام پای میز مذاکره بروند. تردیدی نیست که وقوع حوادث غیر مترقبه پیش رو، می توانند این روند را کند یا تسریع کنند.
نظرات شما