نشست دوره ای شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی در روزهای ۱۱ تا ۱۵ اسفند (اول تا پنجم مارس) برگزار شد. هدف محوری این نشست، بحث و گفتگو در مورد تصمیم اخیر جمهوری اسلامی مبنی بر خروج از پروتکل الحاقی معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای و محدود کردن بازرسی های آژانس در ایران بود.
انتشار گزارش نسبتا تند رافائل گروسی در مورد ابهامات پرونده اتمی ایران در روزهای پیش از برگزاری نشست شورای حکام و ارائه کامل این گزارش با توضیحات مشروح او در مورد اقدامات نقض توافق برجامی جمهوری اسلامی در شروع نشست شورای حکام، همراه با پیش نویس قطعنامه ای که سه کشور آلمان و فرانسه و انگلیس با حمایت آمریکا علیه جمهوری اسلامی تنظیم کرده بودند، انتظارات زیادی را در مورد ارائه یک قطعنامه توبیخی علیه جمهوری اسلامی ایران بر انگیخت. اما با همه جار و جنجالی که بر سر این مسئله به راه افتاد، در پایان نشست شورای حکام قطعنامه ای علیه جمهوری اسلامی صادر نشد و اجلاس پنج روزه شورا در نهایت با دادن یک “فرصت سه ماهه” به دولت ایران جهت رفع ابهامات فعالیت های “مشکوک” و نقض توافقات برجام از سوی جمهوری اسلامی بدون صدور هرگونه قطعنامه ای در محکومیت ایران به کار خود پایان داد.
به رغم اینکه قطعنامه ای علیه جمهوری اسلامی صادر نشد، اما همان خطر احتمالی ارائه یک قطعنامه علیه ایران توسط شورای حکام و تشدید تنش های کلامی میان دولت جمهوری اسلامی با اروپا و آمریکا در روزهای پیش و پس از شروع اجلاس، در یک بازه زمانی معین، فضای پرالتهابی را میان جمهوری اسلامی با کشورهای اروپایی و آمریکا دامن زد.
محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، در همان روز اول برگزاری جلسه شورای حکام، در مورد پیامد صدور هرگونه قطعنامه ای علیه جمهوری اسلامی در شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی گفت: “اروپایی ها حرکت غلطی را با حمایت از آمریکا در شورای حکام شروع کرده اند، فکر می کنیم این حرکت باعث بهم ریخته شدن شرایط خواهد شد. بهم ریختگی شرایط کنونی را از طریق سفیر ایران در وین به همه اعضای شورای حکام توضیح داده ایم، امیدواریم عقل غلبه کند و اگر چنین نشود راهکارهایی داریم”.
علی اکبر صالحی، مدیرکل اتمی جمهوری اسلامی نیز یک روز قبل تر از ظریف اعلام کرد: “در صورتی که شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی نسبت به اقدام ایران مبنی بر توقف پروتکل الحاقی، قطعنامه ای را علیه کشورمان صادر کنند، ایران واکنش مناسبی را خواهد داشت و در این راستا نامه ای هم ارسال شده است”. علی ربیعی، سخنگوی دولت هم در روز دوم نشست شورای حکام اعلام کرد: “انتظار داریم که همه طرف ها، عاقلانه و دوراندیشانه رفتار کنند و ارزش لحظات گذرا و برگشت ناپذیر را بدانند”.
حسن روحانی اما چه در روزهای پیش از نشست شورای حکام و چه در سه روز اول این نشست، با سخنانی تند و تیز مبنی بر اینکه بدون رفع کامل تحریم ها هیچ مذاکره ای با آمریکا در کار نخواهد بود، از کشورهای اروپایی خواست با ارائه قطعنامه در محکومیت جمهوری اسلامی “به روابط میان ایران و آژانس” ضربه نزنند.
به رغم همه هشدارهای جمهوری اسلامی و به رغم مواضع به ظاهر تند و تیزی که ظریف و حسن روحانی مدام در مورد تبعات صدور قطعنامه علیه ایران اعلام کردند، فضای اجلاس شورای حکام دست کم تا پایان روز سوم نشست همچنان بر مدار ارائه قطعنامه ای در محکومیت جمهوری اسلامی می چرخید. در عصر روز دوم اجلاس بود که مکرون، رئیس جمهور فرانسه با حسن روحانی تماس تلفنی گرفت و نگرانی شدید فرانسه را در مورد نقض تعهدات برجامی ایران به حسن روحانی اعلام کرد،. پس از این تماس تلفنی مکرون با روحانی، به یکباره فضای اجلاس در مسیر عدم تمایل شورای حکام به صدور قطعنامه در محکومیت جمهوری اسلامی تغییر کرد. اینکه حسن روحانی در مذاکرات سری و پشت پرده خود با مکرون تن به چه تعهداتی داد، ظاهرا در پس پرده باقی مانده است. اما همینکه کشورهای اروپایی، خصوصا آمریکا با دادن یک فرصت سه ماهه، موقتا از ارائه قطعنامه ای در محکومیت پرونده هسته ای جمهوری اسلامی پرهیز کردند، خود ناشی از عقب نشینی های پشت پرده ای است که از طریق مذاکرات مکرون، به آمریکا و اجلاس شورای حکام منتقل شد. اولین پیامد بیرونی مذاکرات پشت پرده دولت ایران با نشست شورای حکام، دادن یک مهلت سه ماهه از طرف اجلاس شورا به جای صدور قطعنامه بود. در عوض جمهوری اسلامی هم با عقب نشینی از موضع قبلی خود در مورد خروج از پروتکل الحاقی معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای و محدود کردن بازرسی های آژانس در مورد تاسیسات اتمی ایران، قول همکاری بیشتر به آژانس را داد.
دولت ایران که بر اساس توافق دو هفته پیش خود با رافائل گروسی، آژانس را از دسترسی به فیلم های مداربسته سایت های هسته ای خود محروم کرده بود و قرار بود بعد از گذشت سه ماه آنهم زمانی که تحریم های آمریکا لغو گردید، به آژانس اجازه دهد تا فیلم ها را ببیند، به یکباره از چنین شرطی عقب نشینی کرد و طی یک توافق جدید با رافائل گروسی در مسیر همکاری مجدد با آژانس بین المللی انرژی اتمی باز گشت.
رافائل گروسی، روز پنجشنبه ۱۴ اسفند در چهارمین روز نشست شورای حکام اعلام کرد، بر اساس توافق جدید با دولت ایران یک ماه دیگر برای جلسه ای “فنی” به ایران سفر خواهد کرد. موضوع سفر او هم دریافت پاسخی قانع کننده از مقامات جمهوری اسلامی در چرایی پیدا شدن ذرات اورانیم با منشاء انسانی در مکان هایی است که فعالیت های “مشکوک” هسته ای در این مکان ها از چشم آژانس پنهان مانده است. تا اینجای کار قطعنامه ای علیه جمهوری اسلامی صادر نشد، و تنها با دادن یک فرصت سه ماهه به ایران برای پاسخگویی به ابهامات فعالیت های هسته ای رژیم اگر چه به طور موقت التهاب میان جمهوری اسلامی با کشورهای اروپایی و آمریکا تا حدودی فروکش کرد، اما گره اصلی یعنی موضوع بازگشت آمریکا به برجام و لغو تحریم ها همچنان به جای خود باقی مانده است.
اگرچه تداوم همکاری پادمانی جمهوری اسلامی با آژانس بین المللی انرژی اتمی برای آمریکا و اروپا بسیار با اهمیت است، اما گره اصلی بن بست برجام و رفع تحریم های آمریکا علیه جمهوری اسلامی صرفا در این امر نهفته نیست. گره اصلی بن بست برجام، دست کم تا لحظه کنونی در چگونگی بازگشت هریک از طرفین نزاع به برجام است .خامنه ای، حسن روحانی و کل هیئت حاکمه ایران به دفعات بر این نکته پافشاری کرده اند که بدون رفع کامل تحریم های آمریکا، به تعهدات برجامی خود که بسیاری از مفاد آن را تاکنون نقض کرده اند، باز نخواهند گشت. در طرف مقابل هم، جو بایدن، رئیس جمهوری آمریکا و تیم همراه او در هر فرصتی که برایشان پیش آمده با لحنی صریح و روشن اعلام کرده اند، تا زمانی که جمهوری اسلامی به تعهدات برجامی خود باز نگردد، هیچ قدمی در مورد رفع تحریم ها برداشته نخواهد شد.
پوشیده نیست بن بستی که اکنون بر برجام حاکم است و طناب کشی دو طرف برای امتیاز گیری بیشتر نمی تواند برای مدت زمان طولانی ادامه داشت باشد. گذر زمان، خصوصا برای جمهوری اسلامی بسیار تنگ است. در معادله گشایش باب مذاکرات هسته ای برجام، جمهوری اسلامی به لحاظ وضعیت بسیار حاد اقتصادی که بر گلویش چنگ انداخته است، ظرفیت تحمل تداوم تحریم ها در زمانی طولانی برایش تاحدودی ناممکن شده است. رفع تحریم ها برای هیئت حاکمه ایران چنان حائز اهمیت است که هم خامنه ای و هم حسن روحانی آشکارا اعلام کرده اند که اگر فرصتی برای لغو تحریم ها ایجاد شود، یک ساعت هم نباید درنگ کرد؛ چرا که از دست دادن یک ساعت هم “فرصت سوزی” خواهد بود. در حالی که برای طرف دیگر معادله یعنی دولت بایدن، چنین تنگنای زمانی دست کم تا لحظه کنونی اصلا مفروض نیست. اینکه جمهوری اسلامی بی وقفه بر توافق برجام ۲۰۱۵ تاکید دارد و طرح هر گونه مذاکرات جدیدی در مورد توافق برجام را مردود می دانند، اما بایدن و اعضای کابینه او جملگی به سر دستیابی به توافقی جامع تر از برجام ۲۰۱۵ اصرار دارند، ناشی از همین موقعیت برتر و دست بالای دولت آمریکا در معادله برگشت به برجام است.
پوشیده نیست با انتخاب بایدن به ریاست جمهوری آمریکا، جمهوری اسلامی تا چه حد امیدوارانه به لغو تحریم ها، آنهم در یک بازه زمانی کوتاه دل بسته بود. خصوصا که بایدن در تبلیغات انتخاتی خود، بازگشت به برجام را وعده داده بود. اکنون اما نه فقط بایدن که تک تک اعضای ارشد کابینه او، نظیر کامیلا هریس، معاون اول او، بلینکن، وزیر امور خارجه و وندی شرمن، قائم مقام وزارت امور خارجه آمریکا، جملگی به برجامی فراتر از برجام ۲۰۱۵ تاکید دارند. وندی شرمن که هفته پیش به قائم مقامی وزارت امور خارجه آمریکا انتخاب شد، روز چهارشنبه ۱۳ اسفند (سوم مارس) در جلسه بررسی تایید صلاحیت خود در کمیته روابط خارجی سنا با صراحت اعلام کرد: “بازگشت به توافق سال ۲۰۱۵ ممکن نیست زیرا در ظرف شش سال گذشته شرایط ژئوپُلیتیکی منطقه عوض شده است”. سخنان وندی شرمن، مبنی بر اینکه “بازگشت به توافق سال ۲۰۱۵ ممکن نیست” و تاکید او مبنی بر اینکه بایدن اگرچه قصد دارد وارد توافق هسته ای شود اما می خواهد “آن را طولانی تر و محکم تر کند”، از آن رو حائز اهمیت است که او به عنوان معاون سیاسی وزارت امور خارجه آمریکا در کابینه اوباما و کسی که نقش موثری در به سر انجام رساندن توافق برجام ۲۰۱۵ داشته است، اکنون معتقد است که “بازگشت به توافق سال ۲۰۱۵ ممکن نیست”.
حال با توجه به همه مفروضات و نظر به اصراری که هر کدام از طرفین نزاع بر عملی شدن پیش شرط خود در باب ورود به مذاکره دارند، بعید به نظر می آید که رفع تحریم ها و بازگشت آمریکا به برجام دست کم تا نشست بعدی شورای حکام صورت گیرد.
فراموش نکنیم جمهوری اسلامی زیر فشارهای حداکثری تحریم ها در شرایط دشواری بسر می برد. در چنین شرایطی که بحران ژرف اقتصادی بر گلوی رژیم به شدت چنگ انداخته است، دور از انتظار نیست هیئت حاکمه ایران از روی استیصال و ناچاری به تعهد ات برجامی خود باز گردد تا راه را برای شروع مذاکره رسمی و سپس رفع تدریجی تحریم ها باز کند. مذاکراتی که هم اکنون نیز تا حدودی به صورت سری و پشت پرده در جریان است. سخنان محسن رضایی، دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام در مصاحبه با روزنامه فایننشال تایمز در ۱۵ اسفند، همزمان با آخرین روز کاری اجلاس شورای حکام مبنی بر اینکه اگر غرب “سیگنال های روشنی” بفرستد و برای نمونه اعلام کند که تحریم های آمریکا ظرف یک سال برچیده خواهد شد، ایران آماده بازگشت مذاکرات است، می تواند به این احتمال قوت بیشتری ببخشد.
نظرات شما