یادداشت سیاسی- به‌رغم شکست داعش در موصل و در حالی که تنها هشت ماه به انتخابات پارلمانی عراق باقی مانده، کشور عراق هم‌چنان با بحران‌های عدیده‌ای روبروست. بحران‌هایی که هنوز چشم‌اندازی برای حل آن‌ها وجود ندارد و به‌رغم تضعیف داعش، می‌تواند در اشکال دیگری حتا به تشدید بحران و تنش در عراق کنونی منجر گردد.
داعش در یک‌سال اخیر – به‌ویژه پس از بیرون رانده شدن از فلوجه در تابستان سال گذشته – بسیاری از مناطق تحت کنترل خود را در عراق از دست داد. هم اکنون شهر عمدتا ترکمن‌نشین “تلعفر” در استان نینوای عراق بزرگترین شهر تحت کنترل داعش است و اگر اتفاق خاصی نیفتد در ماه‌های آینده شاهد بیرون راندن داعش از این شهر نیز خواهیم بود.
اما حضور داعش و تصرف بخش‌های مهمی از عراق که به سادگی صورت گرفت، خود معلول بحرانی بود که جامعه‌ی عراق پس از سرنگونی صدام حسین و با شکل‌گیری فرقه‌گرایی افراطی به آن دچار شد که احزاب و گروه‌های شبه نظامی مسلح پیشبرنده‌ی آن بودند. بروز فرقه‌گرایی افراطی در عراق، جدا از تاثیرات فروپاشی ساختار سیاسی گذشته، متاثر از رشد اسلام‌گرایی افراطی و فرقه‌گرایی مذهبی در خاورمیانه بود.
رقابت و دخالت دولت‌های فرقه‌گرای منطقه در عراق، در کنار علایق و منافع دولت‌های امپریالیست به‌ویژه امپریالیسم آمریکا، عراق را به کشوری جنگ‌زده، ویران و به یکی از مناطق رشد داعش تبدیل نمود.
دوران نخست‌وزیری مالکی اوج رشد فرقه‌گرایی در عراق و به موازات آن رشد گروه‌های افراطی و از جمله داعش بود که در نهایت به پایان نخست‌وزیری مالکی و نخست‌وزیری حیدر عبادی منجر گردید. سیاست‌های مالکی که بیش از دیگر نخست‌وزیران شیعه عراق به عاملی در دست دولت ایران تبدیل شده بود، منجر به افزایش نارضایتی در میان جریانات سنی مذهب و کُرد عراق گردید. همین فرقه‌گرایی افراطی مالکی و رشد نارضایتی در جامعه عراق بود که به سقوط آسان شهر موصل و فروپاشیدن چهار لشکر ارتش عراق منجر گردید و به رغم پیروزی “ائتلاف قانون” به رهبری نوری مالکی در انتخابات آوریل ۲۰۱۴ و کسب ۹۲ کرسی از ۳۲۸ کرسی پارلمان عراق، نوری مالکی نتوانست کرسی نخست‌وزیری را حفظ کند.
دو ماه پس از سقوط موصل، حیدرعبادی در ظاهر با هدف بیرون راندن داعش و یکپارچه کردن مجدد عراق بر سر کار آمد. اما به دلیل نفوذ دولت ایران بر جریان‌های شبه نظامی شیعه که در نهایت به بهانه‌ی جنگ با داعش منجر به شکل‌گیری حشد الشعبی به عنوان بازوی نظامی گروه‌های شیعه و تقویت موقعیت نیروی قدس سپاه در صحنه‌ی سیاسی عراق شد، عملا به نتایج ملموسی منجر نگردید. در همین دوره و در شهرهایی که از دست داعش خارج شدند، شاهد انتقام‌گیری وحشیانه‌ی گروه‌های شبه‌نظامی شیعه از ساکنان سنی مذهب شهر بودیم که منجر به اعتراض شدید برخی از سازمان‌های بین‌المللی در مورد نقض حقوق بشر توسط گروه‌های شبه نظامی شیعه شد. در فلوجه صدها جوان سنی پس از رانده شدن داعش از این شهر ناپدید شده و خبرهایی از شکنجه و اعدام‌های دسته‌جمعی جوانان سنی منتشر گردید. البته به دلیل انعکاس این جنایات در جامعه عراق و نارضایتی شدید مردم عراق و اعتراضات بین‌المللی، در جریان سقوط موصل از این دست جنایات تا حدی زیادی نسبت به فلوجه کاسته شد.
حشد الشعبی که از تلفیق حدود ۴۰ گروه شبه نظامی عمدتا شیعه در سال ۲۰۱۴ و پس از سقوط موصل به دست داعش تشکیل شد، در نوامبر ۲۰۱۶ با رای پارلمان عراق که اکثریت آن در دست گروه‌های شیعه می‌باشد به یک ارگان نظامی رسمی در کنار ارتش این کشور تبدیل گردید. از آن زمان تاکنون و به رغم این که به ظاهر همه‌ی نیروها برای رهاسازی شهرهای تحت تصرف داعش در کنار یکدیگر قرار گرفته بودند، بارها شاهد درگیری بین شبه نظامیان حشد الشعبی با پیشمرگه‌های کُرد در مناطق تحت اختلاف دولت عراق و حکومت خودمختار کردستان عراق بودیم و طبیعی‌ست که رفراندوم استقلال کردستان عراق در مناطق مورد اختلاف بویژه کرکوک می‌تواند به این درگیری‌ها دامن بزند و فضای سیاسی عراق را بحرانی‌تر سازد.
رفراندوم کردستان عراق در ۲۵ سپتامبر برابر با ۵ مهرماه یکی از اتفاقاتی‌ست که به نظر در ماه‌های آینده تاثیرات زیادی بر صحنه‌ی سیاسی کشور عراق خواهد گذاشت. جدا از مخالفت گروه‌های شیعه‌ی عراق، دولت‌های ترکیه و ایران از مخالفان جدی آن هستند و دولت ایران از هیچ گونه تلاشی برای جلوگیری از برگزاری رفراندوم دریغ نخواهد کرد. دولت اسرائیل اما از موافقان برگزاری رفراندوم در کردستان عراق است که روابط بسیار خوبی نیز با اقلیم کردستان عراق دارد.
“حشد الشعبی” یکی دیگر از معضلات کشور عراق است. گروه‌های شبه نظامی افراطی شیعه مذهب که دست بالا را در حشد الشعبی دارند، با توجه به سیاست دولت ایران و اهرم پیشبرنده‌ی این سیاست در عراق یعنی سپاه قدس، تلاش دارند تا موقعیت خود را به عنوان یک تشکیلات نظامی که الگوی خود را از سپاه پاسداران ایران گرفته، تثبیت کنند. مساله‌ای که نه تنها مورد مخالفت گروه‌های سنی مذهب و کُرد است بلکه برخی از گروه‌های قدرتمند شیعه مانند گروه وابسته به مقتدا صدر نیز با آن به شدت مخالف هستند.
مقتدا صدر پس از بازگشت از عربستان در جمع هواداران خود در بغداد خواستار برچیده شدن و خلع‌سلاح حشد الشعبی شد و از ایران خواست تا از مداخله در امور عراق دست بکشد. سخنانی که واکنش سخنگوی وزارت خارجه ایران را نیز دربرداشت. قاسمی سخنگوی وزارت خارجه گفت “سخنان منسوب به مقتدا صدر را نباید جدی گرفت”.
تثبیت حشد الشعبی از این جهت بسیار مهم است که به عنوان یک گروه نظامی رسمی و موازی با ارتش، می‌تواند به موقعیت برتر این گروه‌های شیعه مذهب در فضای سیاسی عراق بیانجامد و نفوذ دولت ایران را در دولت عراق تداوم بخشد و این چیزی‌ست که هیچ‌کدام از دولت‌های دیگر از ترکیه و عربستان و قطر گرفته تا آمریکا خواهان آن نیستند.
برای همین است که انتخابات آینده عراق که هشت ماه دیگر برگزار خواهد شد، اهمیت زیادی پیدا می‌کند. پارلمانی که می‌تواند به تثبیت موقعیت حشد الشعبی و یا انحلال آن رای دهد. انتخاباتی که بر بستر و در نتیجه‌ی بحران‌های جامعه عراق، از هم اکنون منجر به صف‌بندی‌های جدیدی در میان گروه‌های سیاسی عراق شده است. برای نمونه در حالی که حیدر عبادی و نوری مالکی در انتخابات گذشته هر دو در ائتلاف قانون حضور داشتند (هر دو عضو حزب الدعوه عراق هستند)، اکنون صحبت از ائتلاف حیدر عبادی با مقتدا صدر و احتمالا عمار حکیم می‌باشد. ائتلافی که خواستار عدم مداخله دولت ایران در امور عراق و برقراری روابط متعادل با تمامی کشورهای همسایه از جمله عربستان سعودی، ترکیه و ایران است. مصیب نعیمی سردبیر روزنامه الوفاق (روزنامه عربی زبان وابسته به موسسه مطبوعاتی روزنامه ایران) با بیان نقش پر رنگ مقتدا صدر، عمار حکیم، نوری مالکی و حیدر عبادی در جریان‌های سیاسی شیعه عراق، از احتمال ائتلاف مقتدا صدر و حیدر عبادی به دلیل نزدیک بودن دیدگاه‌های آن‌ها به عنوان محتمل‌ترین مساله یاد می‌کند. وی هم‌چنین احتمال ائتلاف عمار حکیم با دو نفر اخیر را نیز زیاد می‌داند. در واقع نوری مالکی در این میان تنها نماینده‌ی واقعی دولت ایران است. نزدیکی مقتدا صدر به عربستان سعودی و دیدار با ولیعهد عربستان در جریان سفر به این کشور، سفرهای متعدد عمار حکیم به کشورهای عربی هم‌چون کویت، مصر، قطر و دیدار با امیر مکه و در نهایت جدا شدن از مجلس اعلای انقلاب اسلامی و ایجاد حزب “حکمت ملی” به‌رغم مخالفت خامنه‌ای، همه بیانگر این هستند که ایران بخشی از متحدان شیعه‌ی خود در عراق را از دست داده است، متحدان سابقی که می‌توانند شرایط را در عراق به ضرر دولت ایران تغییر دهند.
اما جدا از همه‌ی این تحولات، واقعیت مهم کشور عراق این است که تا زمانی که فرقه‌گرایی در عراق حاکم است، تا زمانی که عراق محلی برای رقابت و دخالت قدرت‌های خارجی و منطقه‌ای باقی بماند، عراق هم‌چنان در بحران غوطه‌ور خواهد ماند. این بحران می‌تواند در مقاطعی افزایش و یا در مقاطعی کاهش یابد اما هر قدر که این بحران تداوم یافته و از عمر آن بگذرد، انشقاق در جامعه عراق عمیق‌تر و عمیق‌تر خواهد شد.
اگر داعش به پایان کار خود در عراق برسد، هر لحظه این امکان وجود دارد که داعش‌های دیگری پیدا شوند، همان‌طور که داعش خود از دل “القاعده عراق” بیرون آمد. در این جا آن پارامتر مهمی را که نباید در تحولات آینده عراق فراموش کرد، نارضایتی عمیق مردم عراق، بویژه کارگران، زحمتکشان و جوانان عراقی است. بحران عراق که به میزان زیادی در لحظه‌ی کنونی از فرقه‌گرایی ریشه می‌گیرد، در کنار رشد فساد، ناامنی، کشتار، فقر و بیکاری موجب نارضایتی عمیق در میان توده‌های عراق شده است. در سال‌های اخیر مقتدا صدر تلاش زیادی برای بهره‌برداری از این نارضایتی کرده است. نارضایتی توده‌ها از سیاستمدارانِ بر قدرت می‌تواند خود به یک عامل مهم در تغییرات آینده کشور عراق تبدیل شود. در این فضا رفراندوم استقلال کردستان عراق و انتخابات پارلمانی عراق در آوریل ۲۰۱۸ به عنوان دو رویداد مهم و تاثیرگذار در روند سیاسی در ماه‌های آینده خواهند بود.
نظرات شما